Lý thuyết hành vi hoạch định là một lý thuyết trong lĩnh vực tâm lý học và khoa học hành vi, nghiên cứu về cách mà con người lập kế hoạch và kiểm soát hành vi của mình. Lý thuyết này cho rằng hành vi của con người không chỉ bị quyết định bởi các tác động từ môi trường bên ngoài, mà còn phụ thuộc vào việc con người có kế hoạch và dự tính trước cho hành động của mình.
Hành vi hoạch định
Theo lý thuyết hành hoạch định, con người có khả năng suy nghĩ, lập kế hoạch và dự tính trước các hành động của mình dựa trên mục tiêu và kết quả mong muốn. Những kế hoạch này có thể được tạo ra ở cấp độ ý thức hoặc vô thức và thường bao gồm các bước cụ thể để đạt được mục tiêu. Nói cách khác, con người không chỉ đơn thuần là một “máy đáp ứng” cho tác động từ môi trường, mà có khả năng lập kế hoạch và tác động lại lên môi trường xung quanh để đạt được mục tiêu.
Lý thuyết hành vi có kế hoạch đã được áp dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực như tâm lý học, giáo dục, quản lý, marketing và kinh doanh để giải thích và dự đoán hành vi của con người.
Lý thuyết hành vi hoạch định là gì ?
Lý thuyết hành vi hoạch định (TPB) là một lý thuyết trong lĩnh vực tâm lý học và khoa học hành vi, được phát triển bởi nhà tâm lý học xã hội người Scotland, tên là Icek Ajzen. TPB giải thích cách mà con người hình thành ý định và thực hiện hành vi của mình, thông qua ba yếu tố chính: thái độ (attitude), quan điểm chung (subjective norms) và kiểm soát hành vi (perceived behavioral control).
Thái độ là cách nhìn nhận của người thực hiện hành động về hành vi đó, bao gồm các giá trị, niềm tin và cảm xúc. Quan điểm chung là sự ảnh hưởng của xã hội, gia đình và bạn bè đến hành vi của người thực hiện, được xác định bởi sự đồng thuận xã hội và áp lực nhóm. Kiểm soát hành vi là khả năng và tin tưởng của người thực hiện để kiểm soát hành vi của mình trong các tình huống khác nhau.
TPB cho rằng ý định của người thực hiện là yếu tố quan trọng nhất để dự đoán hành vi của họ. Ý định được hình thành từ sự tương tác giữa các yếu tố thái độ, quan điểm chung và kiểm soát hành vi. Nếu người thực hiện có ý định rõ ràng để thực hiện một hành vi, và đủ khả năng để kiểm soát hành vi của mình, thì khả năng họ sẽ thực hiện hành vi đó sẽ cao hơn.
TPB đã được áp dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực, chẳng hạn như giáo dục, y tế, tài chính, môi trường và quản lý, để hiểu và dự đoán hành vi của người thực hiện và thiết kế các chiến lược tác động phù hợp.
Lịch sử ra đời của học thuyết
Lý thuyết hành vi hoạch định (TPB) được phát triển bởi nhà tâm lý học xã hội người Scotland, tên là Icek Ajzen vào những năm 1980. TPB là sự tiếp nối và mở rộng của lý thuyết hành vi dựa trên thái độ (Theory of Reasoned Action -TRA), cũng do ông Ajzen đề xuất trước đó.
TRA giải thích rằng thái độ của một người đối với một hành vi và quan điểm chung xã hội đối với hành vi đó sẽ quyết định ý định của người đó để thực hiện hành vi đó. Tuy nhiên, TRA không giải thích được trường hợp mà người thực hiện không có khả năng kiểm soát hành vi của mình. Do đó, Ajzen đã bổ sung yếu tố kiểm soát hành vi vào TPB, giải thích rằng kiểm soát hành vi của người thực hiện cũng là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến ý định và hành vi của họ.
TPB đã được kiểm chứng và phát triển bởi các nghiên cứu tiếp theo, đặc biệt là trong các lĩnh vực như y tế, giáo dục và tài chính. TPB cũng đã được mở rộng để áp dụng trong nhiều lĩnh vực khác nhau, chẳng hạn như quản lý, tiếp thị, môi trường và kinh tế học. TPB là một trong những lý thuyết quan trọng trong tâm lý học và khoa học hành vi, cung cấp một khung nhìn để hiểu và dự đoán hành vi của con người.
Những học thuyết gần giống TPB
Lý thuyết hành vi hoạch định (Theory of Planned Behavior – TPB) là một trong những lý thuyết tâm lý xã hội quan trọng trong việc giải thích và dự đoán hành vi của con người. Dưới đây là một số lý thuyết tâm lý xã hội khác gần giống với TPB:
-
Lý thuyết hành vi dựa trên thái độ (Theory of Reasoned Action -TRA): TRA được phát triển bởi cùng một tác giả của TPB, Icek Ajzen. TRA giải thích rằng thái độ của một người đối với một hành vi và quan điểm chung xã hội đối với hành vi đó sẽ quyết định ý định của người đó để thực hiện hành vi đó. TRA và TPB có nhiều điểm chung nhưng TPB bổ sung thêm yếu tố kiểm soát hành vi để giải thích rằng kiểm soát hành vi của người thực hiện cũng là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến ý định và hành vi của họ.
-
Lý thuyết hành vi tự xác định (Self-Determination Theory -SDT): SDT giải thích rằng hành vi của con người phụ thuộc vào sự tự xác định và động lực nội tại. SDT cho rằng nếu người thực hiện cảm thấy họ có sự tự chủ và sự cần thiết trong hành vi đó, họ sẽ có khả năng thực hiện hành vi đó nhiều hơn. TPB và SDT có điểm chung là cả hai lý thuyết đề cập đến ý định và động lực của người thực hiện.
-
Lý thuyết hành vi tương tranh (Cognitive Dissonance Theory -CDT): CDT giải thích rằng nếu hành vi của một người không phù hợp với thái độ của họ, họ sẽ cảm thấy khó chịu và cố gắng giải quyết tình trạng đó. TPB và CDT có điểm chung là cả hai lý thuyết đề cập đến mối liên hệ giữa ý định và thái độ của người thực hiện.
-
Lý thuyết hành vi xã hội (Social Cognitive Theory -SCT): SCT giải thích rằng hành vi của con người phụ thuộc vào sự tương tác giữa các yếu tố như hành vi của người khác, môi trường, và khả năng tự kiểm soát.
Phân tích hành vi hoạch định
So sánh TRA với TPB
Lý thuyết hành vi dựa trên thái độ (Theory of Reasoned Action – TRA) và lý thuyết hành vi hoạch định (Theory of Planned Behavior – TPB) là hai lý thuyết tâm lý xã hội quan trọng, được sử dụng để giải thích và dự đoán hành vi của con người. Dưới đây là một vài điểm khác nhau giữa hai lý thuyết này:
-
Yếu tố kiểm soát hành vi: TPB bổ sung yếu tố kiểm soát hành vi vào mô hình của TRA, để giải thích rằng kiểm soát hành vi của người thực hiện cũng là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến ý định và hành vi của họ. Yếu tố kiểm soát hành vi bao gồm khả năng và tin tưởng của người thực hiện để kiểm soát hành vi của mình trong các tình huống khác nhau.
-
Phạm vi ứng dụng: TRA hướng tới các hành vi cụ thể và giới hạn ứng dụng của nó trong các lĩnh vực như sức khỏe và tiêu dùng. Trong khi đó, TPB được sử dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực khác nhau, bao gồm giáo dục, quản lý, tài chính, môi trường, và kinh doanh.
-
Thời gian: TPB có thể dự đoán hành vi trong tương lai dựa trên ý định của người thực hiện, trong khi TRA hướng tới dự đoán hành vi đã xảy ra.
-
Sự ảnh hưởng của quan điểm chung: TPB cho rằng quan điểm chung (subjective norms) đóng một vai trò quan trọng trong hình thành ý định của người thực hiện hành vi. TRA cũng có yếu tố này, nhưng giới hạn trong phạm vi của các quan điểm của những người có ảnh hưởng trực tiếp đến người thực hiện.
Tóm lại, TRA và TPB là hai lý thuyết quan trọng trong tâm lý học và khoa học hành vi, giải thích rằng ý định của người thực hiện quyết định hành vi của họ. Tuy nhiên, TPB bổ sung yếu tố kiểm soát hành vi và mở rộng phạm vi ứng dụng hơn so với TRA.
Điểm mạnh của TPB
Lý thuyết hành vi hoạch định (TPB) là một lý thuyết tâm lý xã hội quan trọng trong việc giải thích và dự đoán hành vi của con người. Dưới đây là một vài điểm mạnh của TPB:
-
Giải thích chính xác hành vi của con người: TPB cho rằng ý định của người thực hiện hành vi là yếu tố quan trọng nhất để dự đoán hành vi của họ. Ý định được hình thành từ sự tương tác giữa các yếu tố thái độ, quan điểm chung và kiểm soát hành vi. TPB giải thích chính xác tình huống và khả năng của người thực hiện hành vi.
-
Mở rộng phạm vi ứng dụng: TPB đã được sử dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực khác nhau, bao gồm giáo dục, quản lý, tài chính, môi trường, và kinh doanh. TPB có thể được áp dụng để giải thích và dự đoán hành vi của người tiêu dùng, học sinh, nhân viên, nhà quản lý, và nhiều người khác.
-
Tính ứng dụng cao: TPB có tính ứng dụng cao trong việc thiết kế các chiến lược tác động, chẳng hạn như giáo dục, quản lý, tiếp thị và chính sách công. TPB giúp nhà quản lý, nhà tiếp thị và những người tham gia các lĩnh vực này định hướng chiến lược của họ đến các yếu tố quan trọng nhất để thúc đẩy hành vi của khách hàng hoặc nhân viên.
-
Sự bổ sung yếu tố kiểm soát hành vi: TPB bổ sung yếu tố kiểm soát hành vi vào mô hình của TRA, giải thích rằng kiểm soát hành vi của người thực hiện cũng là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến ý định và hành vi của họ. Yếu tố kiểm soát hành vi bao gồm khả năng và tin tưởng của người thực hiện để kiểm soát hành vi của mình trong các tình huống khác nhau.
Tóm lại, TPB là một lý thuyết quan trọng trong tâm lý học và khoa học hành vi, cung cấp một khung nhìn để hiểu và dự đoán hành vi của con người.
Điểm yếu của lý thuyết hành vi hoạch định
Mặc dù lý thuyết hành vi hoạch định (TPB) có nhiều điểm mạnh, nhưng nó cũng có một số điểm yếu như sau:
-
Không xác định tác động giữa các yếu tố: TPB chỉ mô tả sự tương tác giữa các yếu tố thái độ, quan điểm chung và kiểm soát hành vi. Tuy nhiên, TPB không xác định rõ tác động của mỗi yếu tố đối với nhau, khiến cho việc phân tích và đánh giá ảnh hưởng của từng yếu tố trở nên khó khăn.
-
Không xét đến yếu tố vô thức: TPB chỉ tập trung vào các yếu tố có ý thức và bỏ qua những yếu tố vô thức. Như vậy, TPB không thể giải thích được những hành vi mà người thực hiện không nhận thức được hoặc không có ý thức về chúng.
-
Không nắm bắt được sự thay đổi của ý định: TPB cho rằng ý định của người thực hiện hành vi là yếu tố quan trọng nhất để dự đoán hành vi của họ. Tuy nhiên, TPB không thể giải thích được những thay đổi của ý định trong quá trình thực hiện hành vi.
-
Không giải thích được tác động của môi trường: TPB chỉ tập trung vào các yếu tố nội tại của người thực hiện và bỏ qua tác động của môi trường xung quanh, khiến cho TPB không thể giải thích được những hành vi bị tác động bởi môi trường xã hội, văn hóa hoặc kinh tế.
Tóm lại, TPB là một lý thuyết quan trọng trong tâm lý học và khoa học hành vi, tuy nhiên nó cũng có một số điểm yếu. Cần có sự kết hợp giữa TPB và các lý thuyết khác để giải thích và dự đoán các hành vi phức tạp và đa chiều của con người.
Những học thuyết liên quan tới TPB
Dưới đây là một số học thuyết liên quan đến hành vi:
-
Lý thuyết hành vi hoạch định (Theory of Planned Behavior – TPB): TPB là một trong những lý thuyết quan trọng nhất trong tâm lý xã hội để giải thích và dự đoán hành vi của con người. TPB cho rằng ý định của người thực hiện quyết định hành vi của họ, và ý định được hình thành từ sự tương tác giữa các yếu tố thái độ, quan điểm chung và kiểm soát hành vi.
-
Lý thuyết hành vi dựa trên thái độ (Theory of Reasoned Action -TRA): TRA giải thích rằng thái độ của một người đối với một hành vi và quan điểm chung xã hội đối với hành vi đó sẽ quyết định ý định của người đó để thực hiện hành vi đó.
-
Lý thuyết hành vi tự xác định (Self-Determination Theory -SDT): SDT giải thích rằng hành vi của con người phụ thuộc vào sự tự xác định và động lực nội tại.
-
Lý thuyết học thuật về hành vi (Operant Conditioning Theory): Lý thuyết này giải thích rằng hành vi của con người được hình thành dựa trên sự tương tác giữa hành vi của họ và kết quả của hành vi đó.
-
Lý thuyết hành vi xã hội (Social Cognitive Theory – SCT): SCT giải thích rằng hành vi của con người phụ thuộc vào sự tương tác giữa các yếu tố như hành vi của người khác, môi trường, và khả năng tự kiểm soát.
-
Lý thuyết hành vi tương tranh (Cognitive Dissonance Theory -CDT): CDT giải thích rằng nếu hành vi của một người không phù hợp với thái độ của họ, họ sẽ cảm thấy khó chịu và cố gắng giải quyết tình trạng đó.
-
Lý thuyết học thuật tự hiệu chỉnh (Self-Regulation Theory): Lý thuyết này giải thích rằng con người có khả năng tự hiệu chỉnh hành vi của mình để đạt được mục tiêu của họ.
Tóm lại, các học thuyết này cung cấp cho chúng ta một khung nhìn để hiểu và dự đoán hành vi của con người. Sự kết hợp của các lý thuyết này có thể giúp ta, những nhà nghiên cứu khoa học có nhiều phát hiện mới trong nghiên cứu hành vi người tiêu dùng hơn.
Ứng dụng
Lý thuyết hành vi hoạch định (Theory of Planned Behavior – TPB) đã được áp dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực khác nhau, bao gồm giáo dục, quản lý, tài chính, môi trường, và kinh doanh. Dưới đây là một số ứng dụng của TPB:
-
Tiếp thị: TPB được sử dụng để giải thích và dự đoán hành vi của người tiêu dùng. Các nhà tiếp thị sử dụng TPB để định hướng chiến lược tiếp thị của họ đến các yếu tố quan trọng nhất để thúc đẩy hành vi của khách hàng.
-
Giáo dục: TPB được sử dụng để giải thích và dự đoán hành vi của học sinh. Các giáo viên sử dụng TPB để thiết kế các hoạt động giáo dục, nhằm thúc đẩy hành vi tích cực của học sinh.
-
Quản lý: TPB được sử dụng để giải thích và dự đoán hành vi của nhân viên. Các nhà quản lý sử dụng TPB để định hướng chiến lược quản lý của họ đến các yếu tố quan trọng nhất để thúc đẩy hành vi của nhân viên.
-
Tài chính: TPB được sử dụng để giải thích và dự đoán hành vi của người đầu tư và tiết kiệm. Các chuyên gia tài chính sử dụng TPB để định hướng chiến lược đầu tư và tiết kiệm của họ đến các yếu tố quan trọng nhất để thúc đẩy hành vi của khách hàng.
-
Môi trường: TPB được sử dụng để giải thích và dự đoán hành vi liên quan đến bảo vệ môi trường. TPB được sử dụng để định hướng chiến lược và chính sách về bảo vệ môi trường, nhằm thúc đẩy hành vi tích cực của người dân.
-
Kinh doanh: TPB được sử dụng để giải thích và dự đoán hành vi của khách hàng. TPB được sử dụng để định hướng chiến lược kinh doanh của các doanh nghiệp đến các yếu tố quan trọng nhất để thúc đẩy hành vi của khách hàng.
Người tạo ra học thuyết này
Lý thuyết hành vi hoạch định (Theory of Planned Behavior – TPB) được phát triển bởi nhà tâm lý học xã hội người Mỹ Icek Ajzen. Ông là giáo sư tại Đại học Massachusetts và được coi là một trong những chuyên gia hàng đầu về tâm lý xã hội và hành vi con người. Trước khi phát triển TPB, ông cũng đã tạo ra lý thuyết hành vi hợp lý (Theory of Reasoned Action -TRA), một lý thuyết khác liên quan đến hành vi của con người. TPB được phát triển dựa trên TRA và được đưa ra vào những năm 1980. TPB đã trở thành một trong những lý thuyết quan trọng nhất trong tâm lý xã hội, và được áp dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực, bao gồm giáo dục, tài chính, quản lý và tiếp thị.
